Zabytki

Zamek Biskupów Warmińskich – to jedna z najświetniejszych budowli gotyckich w Polsce, położony w rozwidleniu rzeki Łyny i jej dopływu Symsarny. Uznany został w 1963 roku za pomnik historii i wpisany do rejestru zabytków grupy „0”. Budowla wzniesiona na planie kwadratu o boku 48,5 m. Podstawową bryłę zamku tworzą cztery skrzydła zamykające dziedziniec otoczony dwukondygnacyjnymi krużgankami (jedynymi w Polsce jakie zachowały się do dzisiaj). Bryłę zamku stanowią cztery skrzydła zamykające wewnętrzny dziedziniec otoczony dwukondygnacyjnymi krużgankami, które do złudzenia przypominają krużganki wawelskie – stąd Zamek Lidzbarski nazywany jest „Wawelem Północy”. W latach 1350-1795 zamek był miejscem rezydencjalnym biskupów warmińskich. Obecnie mieści się w nim muzeum. Przyciąga do siebie wielu turystów, w tym także zagranicznych. Tutaj odbywają się Biesiady Humoru i Satyry – najstarszy konkurs kabaretowy, upamiętniający 30-letni pobyt w mieście Księcia Poetów – Ignacego Krasickiego.

Kościół p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła – gotycki kościół farny wzniesiony w II połowie XIV wieku z potężną wieżą z XV wieku. W nawach sklepienia gwiaździste z końca XV wieku. Ołtarz główny neogotycki, ołtarze boczne późnorenesansowe i barokowe, ponadto obrazy, płyty nagrobne i epitafia z XVII i XVIII wieku. Na placu przykościelnym stoi barokowa dzwonnica oraz dwie figury kamienne z XVIII w. W sąsiedztwie kościoła plebania, wikarówka oraz zabudowania klasztoru sióstr katarzynek z ok. 1800 roku.

 Wysoka Brama – późnogotycka dwu-basztowa z 1352 roku, największy tego typu obiekt na Warmii. W swoim czasie była ona nowoczesnym bastionem przeznaczonym do walk artyleryjskich. Była miejscem ostrej wymiany ognia podczas oblężenia w 1520 roku. Na pamiątkę tamtych wydarzeń wmurowano w ściany bastionu kamienne kule.

Kościół prawosławny – drewniany, znajdujący się w pobliżu Wysokiej Bramy, w latach 1821-23 zbudowany jako ewangelicki. Świątynia jest późnoklasycystyczną bazyliką z dwiema wieżami usytuowanymi po stronie wschodniej, a od 1945 roku pełni rolę cerkwi prawosławnej.

Pałacyk Letni – oranżeria, położony na terenie dawnego ogrodu biskupiego w południowo-zachodniej części Lidzbarka Warmińskiego. Obiekt został zbudowany przez Teodora Potockiego na początku XVIII wieku, Kościół rozbudowany przez Ignacego Krasickiego w latach osiemdziesiątych. Przebudowa objęła: dobudowę skrajnych pomieszczeń, wykonanie owalnych okien Sali głównej i ujednolicenie elewacji zewnętrznej. Obiekt nabrał w ten sposób cech barokowego klasycyzmu stanisławowskiego.

Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego – zbudowany z inicjatywy biskupa Załuskiego w 1709 roku jako wotum o oddalenie szalejącej zarazy. Początkowo była to jedynie kaplica. Obecny kształt świątynia uzyskała za czasów Ignacego Krasickiego w 1789 r. Kościół zbudowano z cegły na rzucie prostokąta o wymiarach 24×10 m. Jest on odwrotnie orientowany. Budowla poprzedzona jest od wschodu murem z dwiema narożnymi kaplicami i bramą pośrodku zwieńczona krzyżem. Dach świątyni jest dwuspadowy z wieżyczką. Wnętrze kościoła charakteryzuje dobre oświetlenie i duża przestronność.

Ignalin – barokowy kościół parafialny, wzniesiony w latach 1783-85 na miejscu dawnego z II połowy XVI wieku. Ponadto na uwagę zasługuje ogrodzenie cmentarza przykościelnego z przełomu XIX i XX wieku., neoklasycystyczna plebania z poł. XIX wieku. Pod Ignalinem 10 czerwca 1807 roku wojska Napoleona stoczyły bitwę z wojskami koalicji rosyjsko-pruskiej. W odległości 2 km na pd.-zach. istnieją pozostałości dawnych szańców na Górze Wiatracznej zwanej Napoleońską.

Runowo – gotycki kościół zbudowany w końcu XIV wieku lub na początku XV wieku, który spłonął w 1845 r. Następny wybudowano w latach 1845-52. Zachował się w nim ołtarz główny rokokowy z 1772 r., późnoklasycystyczne ołtarze boczne, chór muzyczny z poł. XIX wieku oraz granitowa chrzcielnica.

Rogóż – gotycki kościół p.w. Św. Barbary zbudowany w XIV wieku. Jednorodna budowla salowa z szeroką wieżą zachodnią, wzniesiona w II połowie XIV wieku; zakrystia i kruchta zapewne pierwotne. Wieżę nadbudowano w 1797 roku. Wnętrze było dwukrotnie odnawiane w XVIII wieku; z okresu drugiej odbudowy pochodzą sztukatorskie tonda z popiersiami Chrystusa, Matki Boskiej i dwunastu Apostołów – rozmieszczone na wszystkich ścianach między oknami – zapewne autorstwa Krzysztofa Pervangera. Ołtarz główny z warsztatu Bernarda Schmidta.

Kościół gotycki p.w. św. Jana Chrzciciela – zbudowany w II połowie XIV wieku, a konsekrowany w 1379 r. Pod wieloma względami jest zabytkiem szczególnym. Ma on osobliwą na tym terenie formę krótkiej bazyliki bezchórowej, w widoku zewnętrznym jakby nawiązującej do bryły hali. Budowę bazyliki rozpoczęto za biskupa Hermana, a ukończono zasklepieniem naw bocznych, najpóźniej do czasu konsekracji w 1379 r. Od końca XIV w. Do naw bocznych zaczęto dostawiać tej samej wysokości szeroko otwarte do wnętrza kaplice, tak że całość zamknęła się w obrysie regularnego prostokąta. Nad elewacjami wzniesiono rzędy szczytów bocznych i attyki, aby ukryć wspólne dla kaplic i poszczególnych przęseł naw bocznych poprzeczne dachy. W ostatniej fazie, do czasu ponownej konsekracji 1494, powstało wielogwiaździste sklepienie nawy głównej, mające analogie m.in. w Bartoszycach, Braniewie, Reszlu. Niespotykana nigdzie indziej w takiej skali – i pod względem zróżnicowania motywów – jest ceramiczna dekoracja zewnętrznych ścian kościoła, w postaci szerokich kilkustrefowych fryzów. We wnętrzu zachowały się malowidła gotyckie, w kilku wypadkach mocno przemalowanych przez konserwatorów w latach 1905-1906.

Ratusz – z 1375 roku, usytuowany w centrum Ornety, z najstarszym dzwonem w barokowej wieży – jedyny tego rodzaju na Warmii. Jest on budynkiem murowanym z cegły, podpiwniczonym. Dookoła ratusza w XVII i XVIII wieku dobudowane zostały maleńkie kamienice, w których żyli kupce i kramarze.

Krosno – znajdujące się tutaj Sanktuarium p.w. Nawiedzenia NMP wzorowane było na Świętej Lipce. Kult maryjny w Krośnie związany był ze znalezieniem w końcu XIV w. w rzece figurki Matki Bożej. Budowę zespołu odpustowego rozpoczęto w 1709 r., a fundatorem był biskup Teodor Potocki. W latach 1710-14 zmieniono koryto rzeki, aby ołtarz główny postawić dokładnie w miejscu znalezienia figurki. Prace wykończeniowe trwały do 1759 r. Kościół otoczony jest krużgankami z czterema narożnymi kaplicami oraz budynkiem dla księży i stanowi wspaniały obiekt zabytkowy. We wnętrzu zachował się ołtarz główny z 1724 r., z kopią cudownej figurki MB (oryginał zaginął w 1945 r.), ambona późnobarokowa z 1725 r. ze srebrnymi elementami wystroju, chór muzyczny z 1729 r. z dekoracją rzeźbiarską.

Bogatyńskie – późnobarokowy piętrowy pałac, kryty dachem mansardowym, zbudowany w 1772 r. dla Stanisława Rutkowskiego z herbem właściciela w polu wschodnim frontonu. Skrzydło pn. pochodzi z końca XIX wieku. Z dawnego folwarku zachowana oficyna i spichlerz z przełomu XVIII i XIX wieku oraz pozostałości starego parku. Na uwagę zasługuje także kaplica cmentarna.

Chwalęcin – w 1570 r. wybudowano tu kapliczkę dla „Czarnego Krucyfiksu” wykopanego w lesie nad Wałszą. W połowie XVIII w. Wzniesiono tu drugą kapliczkę, a obecny zespół pielgrzymkowy z Kościołem p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego z fundacji kapituły warmińskiej wybudował Jan Krzysztof Reimers z Ornety w latach 1720-28. Kościół otoczony jest odpustowym dziedzińcem zbudowanym około 1936 r.

Henrykowo – zabytki we wsi reprezentuje kościół parafialny p.w. Św. Katarzyny, salowy z gotycką zakrystią i kruchtą. Wzniesiony pod koniec XIV wieku, wielokrotnie niszczony, m.in. podczas wojny głodowej w 1414 roku i trzynastoletniej. Kolejne odbudowy naruszyły jego oryginalność.

Kościół parafialny p.w. św. Piotra i Pawła w Kiwitach – istniał prawdopodobnie już w 1325 r. Salowy z zakrystią i kruchtą oraz wieżą. Nawa wzniesiona w III ćw. XIV wieku, charakteryzuje się wysoką jakością murarki. Ściany podzielone są wysokimi ostrołukowymi blendami, w regularnych odstępach. Interesująco prezentuje się dekoracja architektoniczna wieży i obu przybudówek. W ołtarzu głównym umieszczona późnogotycka figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Późnobarokowa ambona powstała zapewne w braniewskim warsztacie Jana Freya ok. 1740 r. Wieża pochodzi z końca XIV w., zaś rozbudowa jej nastąpiła w XV wieku.

Sanktuarium Maryjne w Stoczku Klasztornym – zbudowane w XVII wieku. Początkowo w Stoczku Klasztornym była leśna kapliczka Matki Boskiej postawiona w 1622 r. W latach 1639-41 z fundacji biskupa warmińskiego zbudowano kościół. W 1645 r. w Sanktuarium osiedlili się bernardyni, w 1666 r. od biskupa Jana Stefana Wydżgi otrzymali klasztor, który w latach 1716-17 rozbudowano, zaś świątynię w latach 1708-11 otoczono krużgankami z czterema późnobarokowymi kaplicami. Z tego okresu pochodzi prezbiterium i wieża. Od 1957 r. opiekunami Sanktuarium są Księża Marianie. W latach 1953-54 było to miejsce odosobnienia Prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego. Warto wiedzieć, że kościół wraz z klasztorem był pierwszą na Warmii barokową Świątynią zbudowaną w kształcie rotundy. Ołtarz główny pochodzi z 1713 r.,a znajdujący się w nim wspomniany obraz stanowi kopię obrazu z kościoła Santa Maria Maggiore w Rzymie, sprowadzoną przed 1643 r. Na uwagę zasługują także dwa boczne ołtarze barokowe z 1677 i 1678 r., wspaniała ambona kuta z żelaza z 1738 r., chór muzyczny z 1730 r. i organy ufundowane w 1695 r., a w 1745 r. przerobione. W klasztorze znajduje się izba muzealna, poświęcona prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu. Na uwagę zasługuje także figurka Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej oraz Św. Józefa stojące na dziedzińcu kościelnym. Ponadto godny uwagi jest ogród kościelny, mur otaczający podwórze, barokowe drewniane stacje różańcowe ufundowane przez biskupa Grabowskiego w połowie XVIII w. oraz kilka kapliczek przydrożnych.

Mingajny – wieś założona w II połowie XIV wieku na prawie chełmińskim. Po zniszczeniach wojennych biskup warmiński Watzenrode odnowił w 1505 roku przywilej lokacyjny. Do zabytków wsi należy gotycki kościół p.w. św. Wawrzyńca zbudowany w XIV wieku, restaurowany w XVII-XVIII wieku oraz na początku XX wieku z neogotyckim wyposażeniem wnętrza. Szczególnie godny uwagi jest późnobarokowy tryptyk umieszczony w ołtarzu głównym.

Gotycki kościół parafialny p.w. św. Katarzyny w Lubominie – z lat 1340-70. Wieżę podwyższono ok. 1480 r. Jej górna kondygnacja o ośmiobocznym przekroju jest wzorowana na wieży farnej w Ornecie. W 1807 r. pożar zniszczył kościół. Została przebudowana nawa główna, a barokowe ołtarze z I połowy XVIII wieku pochodzące z dawnego kościoła jezuitów w Braniewie, częściowo przekształcone, w 1816 r. ustawione zostały w tutejszym kościele. W skarbcu znajduje się manierystyczna monstrancja z Piotraszewa.